Φρ. Εγκλέρ: «Η έμπνευση είναι πέρα από τη λογική»
Ο Φρανσουά Εγκλέρ (αριστερά) με τον Πίτερ Χιγκς (δεξιά), την ημέρα ανακοίνωσης των αποτελεσμάτων από τα πειράματα στον επιταχυντή LHC στο CERN, τα οποία επιβεβαίωσαν τον μηχανισμό δημιουργίας μάζας που είχαν προτείνει ανεξάρτητα οι δύο φυσικοί από τη δεκαετία του 1960.
Πού χρωστάει η επιστήμη την ανακάλυψη του «σωματιδίου του Θεού», το οποίο προσδίδει μάζα στα θεμελιώδη «συστατικά» της ύλης; Στην περίπτωση του Φρανσουά Εγκλέρ, του Βέλγου θεωρητικού φυσικού ο οποίος είναι ένας από τους «πατέρες» του σωματιδίου, στα μερόνυχτα που περνούσε στο γραφείο του ως καθηγητής από το 1961 στο Ελεύθερο Πανεπιστήμιο Βρυξελλών (ULB) και άφηνε το μυαλό του να σκεφθεί ελεύθερα, επιστρατεύοντας την έμπνευση και τη φαντασία του. Μαζί με τον συνάδελφό του Ρόμπερτ Μπρουτ δημοσίευσαν το 1964 ένα άρθρο όπου περιέγραφαν τον μηχανισμό δημιουργίας μάζας, ενώ ο Βρετανός Πίτερ Χιγκς κατέληξε ανεξάρτητα στο ίδιο αποτέλεσμα μερικές εβδομάδες αργότερα. Ο μηχανισμός επιβεβαιώθηκε το 2012 στον επιταχυντή αδρονίων (LHC) στο CERN, χαρίζοντας την επόμενη χρονιά το Νομπέλ Φυσικής στους Εγκλέρ και Χιγκς, καθώς ο Μπρουτ απεβίωσε το 2011.
Ο 83χρονος ομότιμος σήμερα καθηγητής στο ULB μίλησε στην «Κ» πριν από μερικές ημέρες, όταν βρέθηκε στην Αθήνα για να αναγορευτεί επίτιμος διδάκτορας του ΕΜΠ και να συμμετάσχει με μια ομιλία του στις εκδηλώσεις για τα 15 χρόνια της Σχολής Εφαρμοσμένων Μαθηματικών και Φυσικών Επιστημών του Μετσόβιου Πολυτεχνείου.
– Πίσω στις αρχές της δεκαετίας του 1960, για ποιον λόγο προσπαθήσατε να βρείτε έναν θεωρητικό μηχανισμό που θα εξηγούσε πώς αποκτούν μάζα τα στοιχειώδη σωμάτια;
– Το πρώτο κίνητρο ήταν καθαρά θεωρητικό. Από τη μια μεριά, ο Αϊνστάιν με τη Γενική Θεωρία της Σχετικότητας είχε ήδη εξηγήσει τη βαρύτητα, η οποία είναι μια δύναμη μεγάλης εμβέλειας, που διέπει π.χ. την κίνηση των πλανητών. Από την άλλη, η κβαντική φυσική περιέγραφε πολύ καλά τη δράση των ηλεκτρομαγνητικών δυνάμεων σε επίπεδο ατόμου – δίνοντας έτσι εξήγηση σε φαινόμενα της χημείας ή της μοριακής βιολογίας. Ετσι, αναρωτηθήκαμε πώς μπορούμε να βρούμε μια θεωρία που, μέσω της δημιουργίας μάζας, να μοιάζει με την περιγραφή των ηλεκτρομαγνητικών αλληλεπιδράσεων, αλλά να αφορά τη βαρύτητα.
Την ίδια εποχή, ο φυσικός και μετέπειτα νομπελίστας Γιοϊσίρο Ναμπού είχε δείξει πως τα στοιχειώδη σωματίδια και η φυσική στερεάς κατάστασης μοιράζονται παρόμοια φαινόμενα. Ετσι, ο δεύτερος και πιο τεχνικός λόγος ήταν πως με τον συνάδελφο και φίλο μου Ρόμπερτ Μπρουτ θελήσαμε να εφαρμόσουμε τη δουλειά που είχαμε κάνει σε προβλήματα όπως η υπεραγωγιμότητα.
– Αρκετές φορές έχετε αναφέρει ότι στις έρευνές σας έπαιξε καταλυτικό ρόλο η «δημιουργική έμπνευση». Τι σημαίνει αυτό;
– Πολλοί άνθρωποι πιστεύουν πως η δουλειά του επιστήμονα είναι να λύνει τη μία εξίσωση μετά την άλλη, κάνοντας έτσι συνεχώς μικρά βήματα. Στην πραγματικότητα, η ανακάλυψη νέων ιδεών είναι πιο περίπλοκη διαδικασία – εν μέρει μάλιστα υποσυνείδητη, πέρα από τη λογική. Η δημιουργική έμπνευση έχει να κάνει με το ότι θα πρέπει κανείς να συνδυάσει τις υπάρχουσες γνώσεις με πράγματα που δεν ξέρει.
– Κατά τη γνώμη σας, ποιοι είναι πλέον οι πιο σημαντικοί «γρίφοι» της φυσικής;
– Ενας από τους σημαντικότερους είναι η σκοτεινή ύλη, για την οποία αν και γνωρίζουμε πως υπάρχει, δεν ξέρουμε τη φύση της. Επίσης, η εξήγηση της σκοτεινής ενέργειας, η οποία ανάγεται στο πιο θεμελιώδες πρόβλημα, δηλαδή τη διατύπωση μιας κβαντικής περιγραφής της βαρύτητας.
– Πιστεύετε πως κάποια ερωτήματα ίσως απαντηθούν από τον LHC στο CERN, στη δεύτερη φάση πειραμάτων του;
– Δεν μπορώ να προδικάσω την έκβαση των πειραμάτων. Αυτό που μπορώ να πω είναι ότι το αποτέλεσμά τους θα πρέπει να αποτελέσει ένδειξη για το πώς χρειάζεται να προχωρήσουμε μετά τον LHC. Για παράδειγμα, αν δεν υπάρξουν νέες ανακαλύψεις, τότε ενδεχομένως θα πρέπει να σκεφτούμε πως δεν είναι μονόδρομος η κατασκευή ολοένα μεγαλύτερων επιταχυντών. Μια εναλλακτική λύση θα ήταν ανιχνευτές που θα καταγράψουν με ακρίβεια χαρακτηριστικά του σύμπαντος, τα οποία ανάγονται πολύ κοντά στις απαρχές του.
– Για αρκετούς φυσικούς, το όραμα είναι η Θεωρία των Πάντων, με την έννοια ενός συνόλου από νόμους και έννοιες που θα περιγράφουν κάθε είδους φαινόμενο. Συμμερίζεστε αυτή την άποψη;
– Προσωπικά ελπίζω να μη συμβεί ποτέ, με την έννοια πως θα ήταν το απόλυτο όριο της ανθρώπινης κατανόησης. Παρόλο που δεν μπορώ να προβλέψω τι θα συμβεί στο μέλλον, προς το παρόν τουλάχιστον, νομίζω πως είναι αμφίβολο ένα τέτοιο ενδεχόμενο. Αν και η φυσική αναζητά έναν τρόπο ενοποίησης της βαρύτητας με τις υπόλοιπες τρεις θεμελιώδεις δυνάμεις, ακόμη κι αν αυτός βρεθεί, κατά τη γνώμη μου δεν θα συνιστά μια Θεωρία των Πάντων.
Ο 83χρονος ομότιμος σήμερα καθηγητής στο ULB μίλησε στην «Κ» πριν από μερικές ημέρες, όταν βρέθηκε στην Αθήνα για να αναγορευτεί επίτιμος διδάκτορας του ΕΜΠ και να συμμετάσχει με μια ομιλία του στις εκδηλώσεις για τα 15 χρόνια της Σχολής Εφαρμοσμένων Μαθηματικών και Φυσικών Επιστημών του Μετσόβιου Πολυτεχνείου.
– Πίσω στις αρχές της δεκαετίας του 1960, για ποιον λόγο προσπαθήσατε να βρείτε έναν θεωρητικό μηχανισμό που θα εξηγούσε πώς αποκτούν μάζα τα στοιχειώδη σωμάτια;
– Το πρώτο κίνητρο ήταν καθαρά θεωρητικό. Από τη μια μεριά, ο Αϊνστάιν με τη Γενική Θεωρία της Σχετικότητας είχε ήδη εξηγήσει τη βαρύτητα, η οποία είναι μια δύναμη μεγάλης εμβέλειας, που διέπει π.χ. την κίνηση των πλανητών. Από την άλλη, η κβαντική φυσική περιέγραφε πολύ καλά τη δράση των ηλεκτρομαγνητικών δυνάμεων σε επίπεδο ατόμου – δίνοντας έτσι εξήγηση σε φαινόμενα της χημείας ή της μοριακής βιολογίας. Ετσι, αναρωτηθήκαμε πώς μπορούμε να βρούμε μια θεωρία που, μέσω της δημιουργίας μάζας, να μοιάζει με την περιγραφή των ηλεκτρομαγνητικών αλληλεπιδράσεων, αλλά να αφορά τη βαρύτητα.
Την ίδια εποχή, ο φυσικός και μετέπειτα νομπελίστας Γιοϊσίρο Ναμπού είχε δείξει πως τα στοιχειώδη σωματίδια και η φυσική στερεάς κατάστασης μοιράζονται παρόμοια φαινόμενα. Ετσι, ο δεύτερος και πιο τεχνικός λόγος ήταν πως με τον συνάδελφο και φίλο μου Ρόμπερτ Μπρουτ θελήσαμε να εφαρμόσουμε τη δουλειά που είχαμε κάνει σε προβλήματα όπως η υπεραγωγιμότητα.
– Αρκετές φορές έχετε αναφέρει ότι στις έρευνές σας έπαιξε καταλυτικό ρόλο η «δημιουργική έμπνευση». Τι σημαίνει αυτό;
– Πολλοί άνθρωποι πιστεύουν πως η δουλειά του επιστήμονα είναι να λύνει τη μία εξίσωση μετά την άλλη, κάνοντας έτσι συνεχώς μικρά βήματα. Στην πραγματικότητα, η ανακάλυψη νέων ιδεών είναι πιο περίπλοκη διαδικασία – εν μέρει μάλιστα υποσυνείδητη, πέρα από τη λογική. Η δημιουργική έμπνευση έχει να κάνει με το ότι θα πρέπει κανείς να συνδυάσει τις υπάρχουσες γνώσεις με πράγματα που δεν ξέρει.
– Κατά τη γνώμη σας, ποιοι είναι πλέον οι πιο σημαντικοί «γρίφοι» της φυσικής;
– Ενας από τους σημαντικότερους είναι η σκοτεινή ύλη, για την οποία αν και γνωρίζουμε πως υπάρχει, δεν ξέρουμε τη φύση της. Επίσης, η εξήγηση της σκοτεινής ενέργειας, η οποία ανάγεται στο πιο θεμελιώδες πρόβλημα, δηλαδή τη διατύπωση μιας κβαντικής περιγραφής της βαρύτητας.
– Πιστεύετε πως κάποια ερωτήματα ίσως απαντηθούν από τον LHC στο CERN, στη δεύτερη φάση πειραμάτων του;
– Δεν μπορώ να προδικάσω την έκβαση των πειραμάτων. Αυτό που μπορώ να πω είναι ότι το αποτέλεσμά τους θα πρέπει να αποτελέσει ένδειξη για το πώς χρειάζεται να προχωρήσουμε μετά τον LHC. Για παράδειγμα, αν δεν υπάρξουν νέες ανακαλύψεις, τότε ενδεχομένως θα πρέπει να σκεφτούμε πως δεν είναι μονόδρομος η κατασκευή ολοένα μεγαλύτερων επιταχυντών. Μια εναλλακτική λύση θα ήταν ανιχνευτές που θα καταγράψουν με ακρίβεια χαρακτηριστικά του σύμπαντος, τα οποία ανάγονται πολύ κοντά στις απαρχές του.
– Για αρκετούς φυσικούς, το όραμα είναι η Θεωρία των Πάντων, με την έννοια ενός συνόλου από νόμους και έννοιες που θα περιγράφουν κάθε είδους φαινόμενο. Συμμερίζεστε αυτή την άποψη;
– Προσωπικά ελπίζω να μη συμβεί ποτέ, με την έννοια πως θα ήταν το απόλυτο όριο της ανθρώπινης κατανόησης. Παρόλο που δεν μπορώ να προβλέψω τι θα συμβεί στο μέλλον, προς το παρόν τουλάχιστον, νομίζω πως είναι αμφίβολο ένα τέτοιο ενδεχόμενο. Αν και η φυσική αναζητά έναν τρόπο ενοποίησης της βαρύτητας με τις υπόλοιπες τρεις θεμελιώδεις δυνάμεις, ακόμη κι αν αυτός βρεθεί, κατά τη γνώμη μου δεν θα συνιστά μια Θεωρία των Πάντων.
«Σε 50 χρόνια δεν θα υπάρχει ευρωπαϊκή επιστήμη εάν μειώνονται συνεχώς τα κονδύλια»
Στο ίδιο μήκος κύματος με άλλους διακεκριμένους επιστήμονες, ο Φρανσουά Εγκλέρ κρούει τον κώδωνα του κινδύνου για το γεγονός ότι στην Ευρωπαϊκή Ενωση μειώνονται τα κονδύλια που καταλήγουν στη βασική έρευνα. «Αν και είναι γενική τάση η στροφή στη χρηματοδότηση ερευνών που υπόσχονται γρήγορα και απτά αποτελέσματα, νομίζω πως η Ευρώπη δείχνει ακόμη μεγαλύτερη εμμονή από τις ΗΠΑ», λέει ο ίδιος. Σύμφωνα με τον Βέλγο νομπελίστα, μπορεί με αυτό τον τρόπο να φαίνεται πως δίνεται προτεραιότητα στην απάντηση άμεσων προβλημάτων, ωστόσο ο περιορισμός των μακροπρόθεσμων επενδύσεων «σκοτώνει» την ίδια την επιστήμη. «Αν αυτό συνεχιστεί για 50 χρόνια ακόμη, δεν θα υπάρχει πια ευρωπαϊκή επιστήμη», σημειώνει χαρακτηριστικά.
Για τον θεωρητικό φυσικό, στη βασική έρευνα χρωστάει ο δυτικός πολιτισμός το σημερινό βιοτικό του επίπεδο, αφού από αυτήν προήλθε κάθε είδους επίτευγμα που χρησιμοποιούμε όλοι στην καθημερινότητά μας. Παράλληλα, υποστηρίζει πως η βασική έρευνα δίνει στην κοινωνία πρόσβαση στον ορθολογισμό. Μια άποψη που αποκτά μεγαλύτερη βαρύτητα, αν λάβει κανείς υπόψη του πως ο επιστήμονας προέρχεται από βελγοεβραϊκή οικογένεια και, όταν ήταν παιδί και η χώρα είχε καταληφθεί από τους ναζί, κατάφερε να επιζήσει από το Ολοκαύτωμα μένοντας σε ορφανοτροφεία και κρύβοντας την καταγωγή του.
«Με την προϋπόθεση ότι η παραγόμενη γνώση διαδίδεται στην κοινωνία, πιστεύω πως η βασική έρευνα αποτελεί ένα είδος “θωράκισης” απέναντι σε κάθε λογής ανορθολογισμό. Αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό σε μια εποχή όπως η σημερινή, όταν σε όλο τον κόσμο εξαπλώνονται διάφορες ανορθολογικές ιδέες και γίνονται άλλοθι για καταστροφικές συμπεριφορές».
Για τον θεωρητικό φυσικό, στη βασική έρευνα χρωστάει ο δυτικός πολιτισμός το σημερινό βιοτικό του επίπεδο, αφού από αυτήν προήλθε κάθε είδους επίτευγμα που χρησιμοποιούμε όλοι στην καθημερινότητά μας. Παράλληλα, υποστηρίζει πως η βασική έρευνα δίνει στην κοινωνία πρόσβαση στον ορθολογισμό. Μια άποψη που αποκτά μεγαλύτερη βαρύτητα, αν λάβει κανείς υπόψη του πως ο επιστήμονας προέρχεται από βελγοεβραϊκή οικογένεια και, όταν ήταν παιδί και η χώρα είχε καταληφθεί από τους ναζί, κατάφερε να επιζήσει από το Ολοκαύτωμα μένοντας σε ορφανοτροφεία και κρύβοντας την καταγωγή του.
«Με την προϋπόθεση ότι η παραγόμενη γνώση διαδίδεται στην κοινωνία, πιστεύω πως η βασική έρευνα αποτελεί ένα είδος “θωράκισης” απέναντι σε κάθε λογής ανορθολογισμό. Αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό σε μια εποχή όπως η σημερινή, όταν σε όλο τον κόσμο εξαπλώνονται διάφορες ανορθολογικές ιδέες και γίνονται άλλοθι για καταστροφικές συμπεριφορές».
No comments:
Post a Comment