Η κουλτούρα της φοροδιαφυγής στην Ελλάδα
ΡΑΦΑΗΛ ΜΑΡΚΕΛΛΟΣ*
Ο Δ.Π. τα τελευταία χρόνια δηλώνει μετά βίας το ένα δέκατο των εισοδημάτων του στην εφορία. Υποθέτει ότι έτσι κάνουν άλλωστε όλοι οι ανταγωνιστές του, άρα πώς μπορεί να κάνει αλλιώς; Είναι και η κρίση πια, αδύνατον να βγεις με συνεταίρο την εφορία. Δεν του φαίνεται και άδικο να μην πληρώνει τελικά μιας και η οικογένεια του Δ.Π. δεν επιβαρύνει το κράτος. Δεν πειράζει κανέναν. Για γιατρούς, σχεδόν όλα ιδιωτικά. Για σχολεία, πλήρωσε ένα σκασμό λεφτά σε φροντιστήρια, τζίφος η δωρεάν παιδεία. Το άνεργο παιδί, η οικογένεια το στηρίζει πάλι. Οι δρόμοι χάλια είναι, δεν αξίζει να πληρώσεις και τίποτα για δαύτους.
«Τι έκανε το κράτος για μένα;» σκέφθηκε. Εχθρός είναι το κράτος, ποτέ φίλος. Και να πληρώσεις φόρους, θα πάνε σε ρουσφέτια, λαδώματα και για να ξεχρεωθούν «ξένοι». Ο φόρος είναι τιμωρία, πρόστιμο, πεταμένα λεφτά. Ασε πια και τις σκοτούρες με λογιστές, νόμους και κανονισμούς. Νόμος είναι τελικά το δίκιο της οικογένειας. Δεν φαίνεται και άδικο όμως και για τους «άλλους» που πληρώνουν.
Οι δημόσιοι υπάλληλοι έχουν την ασφάλεια της εύκολης δουλειάς, σίγουρο μισθό και άνετη ζωή. Οι μεγάλες επιχειρήσεις μπορεί να πληρώνουν κάτι, αλλά σίγουρα βρίσκουν άλλους τρόπους να ξεφεύγουν. Ολοι βολεύονται κάπως τελικά, κανένα πρόβλημα. Δύσκολο και να σε πιάσουν, δύσκολο και να σου κάνουν και κάτι βέβαια.
Ο Δ.Π. δεν απαιτεί φυσικά από κανέναν απόδειξη. Τουναντίον, προσβάλλεται όταν του την προσφέρουν. Χαίρεται να διευκολύνει τον συμπολίτη του και να μοιράζονται τα λάφυρα αν είναι δυνατό. Είναι όμως και κάτι περίεργοι μερικές φορές, που θέλουν να το παίξουν νόμιμοι, έστω και αν κοστίσει σε όλους ακριβότερα, άβυσσος η ψυχή του ανθρώπου. Η αλήθεια είναι ότι τελικά τόσο ο ίδιος όσο και η οικογένειά του είναι υπερήφανοι που τα καταφέρνει να πληρώνει τόσο λίγους φόρους. Η χώρα του όμως τα πηγαίνει τόσο καλά όσο ο ίδιος; Υπάρχουν κάποιοι παραδίπλα που δεν τα βγάζουν πέρα και υποφέρουν; Γιατί οι τράπεζες δεν δανείζουν ούτε τον ίδιο αλλά ούτε και τη χώρα του; Το παιδί του θέλει να μείνει σε αυτή τη χώρα; Ποιος φταίει τελικά;
Τα κίνητρα
Η παραοικονομία αποτελείται από δραστηριότητες που δεν καταγράφονται επίσημα, επομένως δεν φορολογούνται, αλλά συνεισφέρουν στην οικονομία. Γιατί όμως ένα άτομο αποφασίζει να φοροδιαφύγει; Γιατί το ίδιο άτομο αλλάζει συμπεριφορά ανάλογα με τη χώρα που βρίσκεται; Η βασική επιστημονική εξήγηση στα οικονομικά υποθέτει ότι η παραοικονομία προκύπτει έπειτα από εκτίμηση της ωφέλειας αλλά και του κόστους από μέρους των ατόμων. Υπάρχει το προφανές άμεσο χρηματικό όφελος από τη δραστηριότητα της παραοικονομίας (π.χ., φοροδιαφυγή, εισφοροδιαφυγή, διατήρηση προνοιακών προνομίων).
Υπάρχει όμως και το πλεονέκτημα της άναρχης ευελιξίας που προσφέρει η παραοικονομία (π.χ. ως προς τις υγειονομικές, περιβαλλοντικές και εργασιακές διατάξεις). Η ευελιξία αυτή γίνεται πολυτιμότερη όταν το νομικό και κανονιστικό πλαίσιο είναι ιδιαίτερα περίπλοκο, ασαφές, μεταβαλλόμενο και περιοριστικό. Η κρατική διαφθορά δίνει πρόσθετα κίνητρα για την αποφυγή της και περιορίζει την αποτελεσματικότητα των ελεγκτικών μηχανισμών.
Η έλλειψη νομοκρατίας σημαίνει ότι άτομα και επιχειρήσεις που δρουν στην παραοικονομία έχουν σημαντικά ανταγωνιστικά πλεονεκτήματα έναντι της υγιούς οικονομικής δραστηριότητας, η οποία καθίσταται ασύμφορη. Πέρα από τους κινδύνους χρηματικών προστίμων και νομικών επιπτώσεων, τα μειονεκτήματα της παραμονής στην παραοικονομία μπορεί να περιλαμβάνουν έλλειψη πρόσβασης σε κάποιες δημόσιες παροχές (π.χ., νοσοκομειακή περίθαλψη, συνταξιοδοτικό και ασφαλιστικό σύστημα) και ιδιωτικές υπηρεσίες (π.χ. τραπεζικές, ασφαλιστικές). Ενα άλλο μειονέκτημα μπορεί να είναι η απόρριψη από τον οικογενειακό και κοινωνικό περίγυρο.
Εσωστρέφεια και απαξίωση των θεσμών
Ποιες είναι όμως οι συλλογικές επιπτώσεις της φοροδιαφυγής για την οικονομία μιας χώρας;
• Η παραοικονομία περιορίζει τους δημόσιους πόρους και τις επενδύσεις. Αυτό οδηγεί σε έναν φαύλο κύκλο αύξησης φορολογίας, ο οποίος εντείνει τα κίνητρα για φοροδιαφυγή.
• Η άσκηση πολιτικής γίνεται εξαιρετικά δυσχερής, καθώς η ακριβής κατάσταση της οικονομίας δεν είναι γνωστή. Καθώς οι εταιρείες και τα άτομα δρουν αναγκαστικά εκτός του τραπεζικού τομέα, οι πολιτικές επιτοκίων και ρευστότητας είναι αναποτελεσματικές.
• Επίσης, γιγαντώνονται οι δραστηριότητες εμπορίου και υπηρεσιών μικρού και βραχυπρόθεσμου χαρακτήρα σε βάρος των επενδύσεων εντάσεως κεφαλαίου, υψηλής καινοτομίας και κινδύνου.
• Ελλείψει τραπεζικού δανεισμού, η χρηματοδότηση είναι περιορισμένη και ιδιαίτερα ακριβή.
• Η έλλειψη υγιούς ανταγωνισμού μεταξύ επιχειρήσεων οδηγεί σε εσωστρέφεια, χαμηλή παραγωγικότητα και περιορισμό της διεθνούς ανταγωνιστικότητας.
• Τέλος, μια σημαντική δυσμενής επίπτωση της παραοικονομίας είναι ότι οδηγεί σε εδραίωση ενός κλίματος κοινωνικά αποδεκτής απαξίωσης του κράτους, των θεσμών και της νομοκρατίας.
Πέρα από την αρνητική θεώρηση της παραοικονομίας ως «παρασιτικής» δραστηριότητας, υπάρχει και η πιο θετική «ρομαντική» άποψη. Η τελευταία υποστηρίζει ότι η παραοικονομία ευνοεί την ανάπτυξη και την επιχειρηματικότητα, όταν οι συνθήκες στην «επίσημη» οικονομία δεν είναι πρόσφορες (π.χ. λόγω γραφειοκρατίας, διαφθοράς). Τα έσοδα από την παραοικονομία και τη φοροδιαφυγή έχουν τελικά θετική επίπτωση, καθώς ενισχύουν την κατανάλωση και την αποταμίευση.
Οι μελέτες αναφορικά με το πώς επηρεάζει η παραοικονομία την οικονομική ανάπτυξη δίνουν αντικρουόμενα συμπεράσματα. Σε μια πρόσφατη μελέτη που συνέταξαν ο υπογράφων (Norwich Business School, University of East Anglia), ο Δημήτρης Ψυχογυιός (Πανεπιστήμιο Πειραιώς) και ο Friedrich Schneider (Johannes Kepler University) μελετούν τις επιπτώσεις της φοροδιαφυγής σε 64 χώρες στην περίοδο πριν από την οικονομική κρίση.
Υπάρχει μεγάλη διακύμανση στην έκταση της παραοικονομίας, ακόμα και μεταξύ των ανεπτυγμένων χωρών που μελέτησαν. Στις χώρες του ΟΟΣΑ, οι πρωταθλήτριες χώρες στην παραοικονομία είναι η Ελλάδα (26,86% του ΑΕΠ), η Ιταλία (26,96%), η Πορτογαλία (23,12%) και η Ισπανία (22,38%). Αξίζει να σημειωθεί ότι αυτές οι χώρες πρωταγωνίστησαν στην πρόσφατη κρίση χρέους στην Ευρωζώνη. Οπως φαίνεται στο γράφημα, οι χώρες με υψηλή παραοικονομία παρουσιάζουν μια σειρά από αρνητικά χαρακτηριστικά. Πρέπει όμως να τονισθεί επίσης ότι η υψηλή παραοικονομία δεν σημαίνει αναγκαστικά οικονομικά προβλήματα, καθώς υπάρχουν και εξαιρέσεις. Για παράδειγμα, η έκταση της παραοικονομίας στις σκανδιναβικές χώρες βρίσκεται στον μέσο όρο των χωρών της Ευρωζώνης (18%).
Υψηλός κόστος δανεισμού
Υψηλός κόστος δανεισμού
Το βασικό συμπέρασμα της μελέτης είναι ότι χώρες με εκτενή παραοικονομία αντιμετωπίζουν υψηλό κόστος δανεισμού μέσω κρατικών ομολόγων και χαμηλές πιστοληπτικές βαθμολογίες (credit ratings). Χώρες όπως η Ελβετία, οι ΗΠΑ, το Λουξεμβούργο, η Αυστρία και η Ιαπωνία έχουν τα μικρότερα επίπεδα παραοικονομίας παγκοσμίως (μεταξύ 8% και 11% του ΑΕΠ) και το χαμηλότερο κόστος δανεισμού (κάτω από 4%).
Σε χώρες όπως ο Παναμάς, το Περού, η Ουρουγουάη, η Ονδούρα και η Σρι Λάνκα, όπου πάνω από το μισό της οικονομίας είναι αφορολόγητο, το κόστος δανεισμού είναι μεταξύ 7% και 10%.
Ακριβός δανεισμός από τις αγορές
Τα αποτελέσματα της μελέτης στηρίζουν την άποψη ότι η μείωση της φοροδιαφυγής θα βοηθήσει χώρες όπως η Ελλάδα που αντιμετωπίζουν σημαντικά προβλήματα δανεισμού, μέσω της διεθνούς αγοράς ομολόγων. Σε σχετική δήλωση ο Ραφαήλ Μάρκελλος σχολίασε: «Δεδομένης της κρίσης χρέους στην Ευρωζώνη, κάθε νέο εύρημα αναφορικά με το πώς διαμορφώνονται τα κόστη δανεισμού είναι πολύτιμο.
Η φοροδιαφυγή περιορίζει τη δυνατότητα μιας χώρας να έχει πρόσβαση σε φθηνή χρηματοδότηση από τις διεθνείς αγορές. Αυτό με τη σειρά του έχει δυσμενείς επιπτώσεις σε όλο το φάσμα της οικονομίας: τις δημόσιες παροχές και επενδύσεις, τις επενδύσεις, την απασχόληση, την ακρίβεια και την ύπαρξη φθηνών δανείων για επιχειρήσεις και νοικοκυριά. Στις σύγχρονες οικονομίες, τα πάντα είναι στενά συνδεδεμένα με την πιστοληπτική ικανότητα της χώρας στην οποία ζει κάποιος». Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει το σχόλιο του Friedrich Schneider, o οποίος αξίζει να σημειωθεί ότι αναγνωρίζεται διεθνώς στην επιστημονική κοινότητα ως αυθεντία στην μελέτη της παραοικονομίας: «Οι χώρες οι οποίες εμπλέκονται στην κρίση χρέους τα τελευταία χρόνια έχουν υψηλά επίπεδα παραοικονομίας. Αυτό μας οδηγεί να συμπεράνουμε ότι η φοροδιαφυγή είναι μέρος του προβλήματος αλλά και της λύσης. Ομως δεν πρέπει να αγνοούμε το ενδεχόμενο η εξάλειψη της φοροδιαφυγής να έχει αρνητικές παράπλευρες συνέπειες για τους αδύναμους της κοινωνίας και της οικονομίας, ειδικά σε περίοδο κρίσης».
* Ο κ. Ο Ραφαήλ Μάρκελλος είναι καθηγητής Χρηματοοικονομικής και διευθυντής Ερευνας στο Norwich Business School, University of East Anglia.
No comments:
Post a Comment