Η ζωή ενός «Τιτάνα του πνεύματος»

Πώς μπορέσαμε να αναγνωρίσουμε τέτοια δύναμη στο έργο του και παράλληλα να αφήσουμε τον ίδιο στο περιθώριο ως έναν αταξινόμητο ερευνητή ή έναν Οδυσσέα που αναγκάζεται να αντιμετωπίσει μόνος του κύματα και ανέμους;

Υπογραμμίζοντας αυτό το παράδοξο για τη ζωή και το έργο του Κορνήλιου Καστοριάδη ο Γάλλος ιστορικός Φρανσουά Ντος ξεκινά το βιβλίο του «Καστοριάδης, μία ζωή», την πρώτη επίσημη βιογραφία για τον Ελληνα φιλόσοφο, που εξορίστηκε στο Παρίσι στη διάρκεια του εμφυλίου.

Εχοντας συγκεντρώσει υλικό από συνεντεύξεις περίπου 100 ατόμων που γνώρισαν προσωπικά τον Καστοριάδη, ο Ντος προσπαθεί να διερευνήσει το πρόσωπο του Ελληνα φιλοσόφου και ψυχαναλυτή αποκαλύπτοντας τη διαύγεια του πολιτικού του νοός αλλά και αναφερόμενος σε άγνωστες πτυχές της προσωπικής ζωής του. Ολοι οι μάρτυρες της ζωής του Καστοριάδη, με τους οποίους μίλησε ο Ντος, έπλεξαν το εγκώμιό του κάνοντας λόγο για μια μοναδική και εκρηκτική προσωπικότητα. «Μένω πάντα έκπληκτος, όταν σας διαβάζω, όχι μόνο από το βάθος και τον πλούτο της σκέψης σας, αλλά από την ομορφιά του ύφους», είχε γράψει εντυπωσιασμένος στον Καστοριάδη ο Ζακ Ελίλ. Και δεν ήταν ο μόνος. «Τιτάνα του πνεύματος» τον είχε χαρακτηρίσει ο φιλόσοφος Εντγκάρ Μοράν και «μεγαλοφυΐα» ο ιστορικός Πιερ Βιντάλ Νακέ. Εξάλλου ο Ντος υποστηρίζει στη βιογραφία του ότι ο Ελληνας διανοούμενος ήταν το κεντρικό πρόσωπο στη γαλλική πνευματική ζωή της δεκαετίας του '50 και ότι είχε ιδιαίτερη επιρροή κατά τον Μάη του '68.

Στη γαλλική πρωτεύουσα ο Καστοριάδης έφτασε κατά τη διάρκεια του ελληνικού εμφυλίου, το 1945, μαζί με άλλους Ελληνες διανοούμενους, μέσω του Τάραντα της Ιταλίας, όπου τους μετέφερε το ιστορικό πλοίο Mataroa. Μεταξύ των 200 συνεπιβατών του σε αυτό το ταξίδι από τον Πειραιά ήταν και άλλοι στοχαστές, όπως ο Κώστας Αξελός και ο Κώστας Παπαϊωάννου, όλοι με υποτροφία του Γαλλικού Ινστιτούτου Αθηνών από τη γαλλική κυβέρνηση που είχε εξασφαλίσει ο Οκτάβιος Μερλιέ. Στη συμβολική σημασία του ιδιαίτερου αυτού ταξιδιού κάνει ειδική μνεία ο Ντος: «Ο μύθος που γεννήθηκε από αυτό το ταξίδι εξορίας του Mataroa προέρχεται κυρίως από τη συμπύκνωση πολλών χρονικών περιόδων: της σύγχρονης, αυτής των διανοούμενων που αποκόπτονται οριστικά από την πατρίδα τους, και της ηρωικής εποχής της Ιλιάδας. Η συνάντηση αυτών των δύο, αρχαίου και μοντέρνου, τροφοδότησε την ελληνική φαντασία: το ταξίδι των Ελλήνων λογίων που επέβησαν το 1945 στο Mataroa έγινε μέρος της μνήμης, σύμβολο της πνευματικής τους ιστορίας. Η διέλευση της Μεσογείου, που είναι και μια διέλευση μέσα από τον χρόνο, ένα πέρασμα από την αρχαιότητα στη σύγχρονη εποχή, μπορεί να θεωρηθεί ως η αλληγορία για το φιλοσοφικό έργο του Καστοριάδη. Παρά το γεγονός ότι είναι ένα ταξίδι χωρίς επιστροφή, δεν θα απαρνηθεί ποτέ την ελληνικότητά του».

Το μεγάλο ορόσημο της πολιτικής ζωής του Καστοριάδη στο Παρίσι, όπου έγινε μέλος της τροτσκιστικής Τετάρτης Διεθνούς μέχρι το 1948, ήταν σύμφωνα με τον Ντος η δημιουργία της ομάδας και του περιοδικού «Σοσιαλισμός ή Βαρβαρότητα», αναγνώστης του οποίου ήταν και ο νεαρός Ντανιέλ Κον Μπεντίτ. Μέσω αυτών άσκησε δριμύτατη κριτική στο σοβιετικό μαρξιστικό μοντέλο, που χαρακτήριζε «γραφειοκρατικό καπιταλισμό» και υπερασπίστηκε μια επανάσταση χωρίς εμφύλιο πόλεμο και βία. Η συναναστροφή του με τον βιολόγο Φρανσίσκο Βαρελά συνέβαλε στην επικέντρωση του ενδιαφέροντός του στην αυτονομία και την ικανότητα των κοινωνικών φορέων για την αυτοδιαχείριση. Ο Γάλλος ιστορικός αναφέρει ως κορυφαίο έργο της σκέψης του Ελληνα φιλοσόφου τη «Φαντασιακή Θέσμιση της Κοινωνίας» (1975), το οποίο συνέγραψε μετά τη στροφή του στην ψυχανάλυση που τον οδήγησε σε μια νέα φιλοσοφική κατανόηση της πολιτικής και κοινωνικής ζωής του ανθρώπου.

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ - ΑΘΗΝΑ - ΠΑΡΙΣΙ, ΟΙ ΣΤΑΘΜΟΙ ΤΗΣ ΖΩΗΣ ΤΟΥ
Στη φιλοσοφία από τα έντεκα χρόνια του

Οι απόψεις του Κορνήλιου Καστοριάδη άσκησαν μεγάλη επιρροή στον Μάη του '68

Σύμφωνα με τον Ντος, ο Καστοριάδης, εξόριστος στο Παρίσι από το 1945 και κεντρικό πρόσωπο στη γαλλική πνευματική ζωή της δεκαετίας του '50, κλεινόταν με τις ώρες μαζί με τους συντρόφους του στα παρισινά μπιστρό για να συζητήσουν για τον Μαρξισμό και για το μέλλον της Επανάστασης και για να ασκήσουν κριτική στον Σταλινισμό, με μεγάλες και ηχηρές παρεμβάσεις του Ελληνα φιλοσόφου.

Ομως ο Γάλλος ιστορικός αποκαλύπτει στοιχεία και για τον «άνθρωπο» Καστοριάδη και για την πολύπλευρη προσωπικότητά του: ήταν λάτρης του χορού, του πιάνου, των εκδρομών και της διασκέδασης, ήταν πάντα σε άριστη φυσική κατάσταση, ενώ είχε ιδιαίτερη αδυναμία στο αντίθετο φύλο.

Το βιβλίο του Φρανσουά Ντος (δεξιά το εξώφυλλο στη γαλλική έκδοση) αποτελεί την πρώτη επίσημη βιογραφία του Κορνήλιου Καστοριάδη

Γεννήθηκε το 1922 στην Κωνσταντινούπολη από πατέρα άθεο και αντιβασιλικό και μητέρα ιδιαίτερα καλλιεργημένη και με αγάπη για τη μουσική.

Εναν μήνα πριν από τη Μικρασιατική Καταστροφή η οικογένειά του μετεγκαταστάθηκε στην Αθήνα και ο Καστοριάδης ήρθε στην εφηβεία του αντιμέτωπος με ένα μεγάλο σοκ που επηρέασε τη ζωή του.

Ο θάνατος της μητέρας του ήταν τεράστιο ψυχολογικό πλήγμα για τον νεαρό Κορνήλιο, ο οποίος εμφάνισε τότε μία μορφή αλωπεκίασης και έχασε ξαφνικά «τα μαλλιά του και όλο το σύστημα του τριχωτού της κεφαλής», όπως αναφέρει ο Ντος.

Ασχολήθηκε με τη μελέτη της φιλοσοφίας από την ηλικία μόλις των 11 ετών και η πρώτη του ανάμειξη στην πολιτική έγινε επί δικτατορίας Μεταξά, το 1937, όταν προσχώρησε στην ΟΚΝΕ. Το 1943 προσχώρησε στην τροτσκιστική ομάδα του Αγι Στίνα, πράγμα που είχε ως συνέπεια τη δίωξή του όχι μόνο από τους Γερμανούς αλλά και από το ΚΚΕ, για να μετεγκατασταθεί μόνιμα δύο χρόνια αργότερα στο Παρίσι.

Εργάστηκε για δύο δεκαετίες στην υπηρεσία Στατιστικής Εθνικών Λογαριασμών και Μελετών Ανάπτυξης του ΟΟΣΑ και τα τελευταία χρόνια της ζωής του, πριν πεθάνει το 1997, έδωσε διαλέξεις σε ελληνικά πανεπιστήμια και το 1989 αναγορεύτηκε επίτιμος διδάκτορας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο.

ΣΤΗ ΓΑΛΛΙΑ
Τα ψευδώνυμα και ο φόβος της απέλασης

Στο παράδοξο του πώς γίνεται να βρέθηκε στο περιθώριο της ακαδημαϊκής κοινότητας ένας άνθρωπος που διαδραμάτισε κεντρικό ρόλο στη γαλλική πνευματική ζωή του '50 και οι απόψεις του οποίου είχαν μεγάλη απήχηση στους επαναστατικούς κύκλους της εποχής του και μεγάλη επιρροή στον Μάη του '68 επιχειρεί να απαντήσει ο Φρανσουά Ντος, διατυπώνοντας ορισμένες υποθέσεις στη βιογραφία του Κορνήλιου Καστοριάδη.

Ο Γάλλος ιστορικός αναφέρεται στο ανυπότακτο πνεύμα του μεγάλου στοχαστή, το οποίο δεν μπορούσε να χωρέσει στο σταθερό μεθοδολογικό πλαίσιο κάθε επιστήμης. Μια δεύτερη υπόθεση είναι ο «αταξινόμητος» χαρακτήρας του έργου του, δηλαδή το ότι η φιλοσοφική και πολιτική του σκέψη δεν μπορεί να καταταχθεί σε μια συγκεκριμένη κατηγορία.

Βέβαια θα πρέπει να σημειωθεί και ότι για πολλά χρόνια ο Καστοριάδης ήταν αναγκασμένος να υπογράφει τα κείμενά του, τα οποία επηρέασαν πολλούς στοχαστές της εποχής του, χρησιμοποιώντας διάφορα ψευδώνυμα, όπως Pierre Chaulieu, Paul Cardan και Marc Noiraud. Αυτό το έκανε διότι μέχρι το 1970 δεν είχε γαλλική υπηκοότητα ή διαβατήριο, με συνέπεια να ζει διαρκώς υπό τον φόβο της απέλασης στην Ελλάδα.

ΕΡΗ ΠΑΝΣΕΛΗΝΑ    ethnos