Το «πειραματόζωο» Ελλάδα
ΠΟΛΙΤΙΚΗ
Αμα τη εφαρμογή του μνημονίου, ένας χαρακτηρισμός κατέκλυσε τον δημόσιο διάλογο: «Η Ελλάδα έγινε πειραματόζωο της Ευρωζώνης». Αυτό ήταν εν μέρει αληθές. Η δομή της Οικονομικής και Νομισματικής Eνωσης είχε φτιαχτεί τον καιρό της αφθονίας. Δεν προέβλεπε κάτι για τις καταιγίδες, δηλαδή για την περίπτωση μιας χώρας που κινδύνευε με άτακτη χρεοκοπία. Η εύκολη –και ως εκ τούτου πρόχειρη– απάντηση ήταν «σε περίπτωση που η Ελλάδα θα συναντούσε δυσχέρειες πληρωμών... καλά θα ήταν η Ε.Ε. να της συνιστούσε να προσφύγει στο ΔΝΤ» (Τόμας Μάγερ, επικεφαλής οικονομολόγος της Ντόιτσε Μπανκ, 10.11.2009). Χρειάστηκαν πολλές διαπραγματεύσεις και μεγάλη πειθώ για να φτιαχτεί ένας –πειραματικός σε πρώτη φάση και μετά μόνιμος– μηχανισμός διάσωσης χωρών, στον οποίο εκ των πραγμάτων πρώτη προσέφυγε η Ελλάδα.
Αλλά αυτή δεν ήταν η πρώτη φορά που η χώρα μας γινόταν το εργαστήρι των σύγχρονων εξελίξεων. Σύμφωνα με τον ιστορικό Μαρκ Μαζάουερ, «τα τελευταία 200 χρόνια η Ελλάδα ήταν στην πρώτη γραμμή της εξέλιξης της Ευρώπης» («Το λίκνο της Δημοκρατίας κλονίζει τον κόσμο», New York Times 29.6.2011). Σύμφωνα με τον κ. Μαζάουερ, «στη δεκαετία του 1820, στη διάρκεια του αγώνα για την ανεξαρτησία από την οθωμανική αυτοκρατορία, η Ελλάδα έγινε ένα πρώιμο σύμβολο δραπέτευσης από τη φυλακή της αυτοκρατορίας... Στη διάρκεια του 20ού αιώνα ο ριζοσπαστικός νέος συνδυασμός της συνταγματικής δημοκρατίας και του εθνικισμού που ενσάρκωσε η Ελλάδα εξαπλώθηκε στην ήπειρο... Μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, η Ελλάδα άνοιξε και πάλι τον δρόμο για το μέλλον της Ευρώπης. Μόνο που τώρα ήταν η σκοτεινή πλευρά της δημοκρατίας που βγήκε στο προσκήνιο... Στις αρχές της δεκαετίας του 1920, Ελληνες και Τούρκοι ηγέτες αποφάσισαν να ανταλλάξουν τους μειονοτικούς πληθυσμούς τους, εκτοπίζοντας περί τα δύο εκατομμύρια χριστιανούς και μουσουλμάνους προς χάριν της εθνικής ομοιογένειας... Η Ελλάδα ήταν επίσης στην πρωτοπορία της αντίστασης στους ναζιστές. Τον χειμώνα του 1940-41, ήταν η πρώτη χώρα που αντεπιτέθηκε αποτελεσματικά κατά των δυνάμεων του Αξονα... Μόλις λίγα χρόνια μετά την ήττα του Χίτλερ, η Ελλάδα βρέθηκε ξανά στο επίκεντρο της ιστορίας, ως μέτωπο του Ψυχρού Πολέμου. Το 1947, ο πρόεδρος των ΗΠΑ Χάρι Τρούμαν χρησιμοποίησε τον κλιμακούμενο εμφύλιο στην Ελλάδα για να πείσει το Κογκρέσο να στηρίξει το Δόγμα Τρούμαν και την ειρηνική δέσμευση αμερικανικών πόρων για τον αγώνα κατά του κομμουνισμού και την ανοικοδόμηση της Ευρώπης... Η πολιτική και οικονομική ένωση της Ευρώπης υποτίθεται ότι θα έβαζε τέλος στις αδυναμίες και στην εξάρτηση της διχοτομημένης ηπείρου. Και εδώ η Ελλάδα έγινε σύμβολο μιας νέας φάσης στην ευρωπαϊκή ιστορία. Η πτώση της στρατιωτικής δικτατορίας το 1974 δεν έφερε στη χώρα μόνο την πλήρη ένταξη σε αυτό που θα γινόταν η Ευρωπαϊκή Ενωση. Προανήγγειλε επίσης (μαζί με τη μετάβαση της Ισπανίας και της Πορτογαλίας στη δημοκρατία την ίδια εποχή) το παγκόσμιο κύμα εκδημοκρατισμού των δεκαετιών του 1980 και του ’90, πρώτα στη Νότια Αμερική και τη Νοτιοανατολική Ασία και μετά στην Ανατολική Ευρώπη».
Για τον καθηγητή του Yale Στάθη Καλύβα ο ισχυρισμός του Μαζάουερ είναι κομμάτι υπερβολικός. Στο θαυμάσιο βιβλίο του «Καταστροφές και Θρίαμβοι» σημειώνει: «Παρ’ ότι ορθά ο Μαζάουερ επισημαίνει τις πρωτοποριακές αυτές πτυχές της ελληνικής ιστορίας, παραμένει δύσκολο να στηριχθεί ο ισχυρισμός πως η Ελλάδα βρίσκεται όντως στο προσκήνιο των πολιτικών εξελίξεων της Ευρώπης. Αντίθετα, πιο πειστικός είναι ο ισχυρισμός ότι η Ελλάδα προδιαγράφει την πορεία των χωρών του ύστερου εκσυγχρονισμού. Αποτελεί, με άλλα λόγια, πρώιμη μικρογραφία της εμπειρίας του σύγχρονου μετα-αποικιακού κόσμου των αναπτυσσόμενων κρατών, από το δεύτερο μισό του 20ού αιώνα μέχρι σήμερα».
Υπέρβαση περιορισμών
Στο βιβλίο του, ο κ. Καλύβας ανατρέχει συνοπτικά την ιστορία της νεότερης Ελλάδος και διακρίνει «μια σειρά από επτά κύκλους άνθησης, κατάρρευσης και διάσωσης (της χώρας από τις δυτικές δυνάμεις). Ολα ξεκινούν με αφετηρία ένα υπερφιλόδοξο εγχείρημα, που αρχικά φαντάζει ανέφικτο, ίσως και τρελό... Τα επτά αυτά εγχειρήματα είχαν έναν κοινό στόχο: την υπέρβαση των διπλών περιορισμών που έθεταν η ιστορία από τη μία και η γεωγραφία από την άλλη... Θεμέλιο και των επτά εγχειρημάτων ήταν η βαθιά ριζωμένη πεποίθηση πως η Ελλάδα μπορούσε κι έπρεπε να γίνει ένα σύγχρονο δυτικό κράτος».
Ταυτοχρόνως, όμως, η υπέρμετρη φιλοδοξία των εγχειρημάτων, που κατά τον κ. Καλύβα «προϋπέθετε έναν υψηλό βαθμό αυτοπεποίθησης ή τρέλας», κατέληγε με εντυπωσιακή ακρίβεια σε εξίσου υπέρμετρες καταστροφές. Ομως, ο διαχρονικός απολογισμός της ιστορικής πορείας είναι θετικός –μην ξεχνάμε ότι παρά την οικονομική κρίση, η Ελλάδα παραμένει το πιο αξιοζήλευτο κράτος στη βαλκανική γειτονιά μας– διότι πάντα υπήρξε μια αποφασιστική ξένη παρέμβαση υπέρ της χώρας.
«Το πρώτο εγχείρημα ξεκίνησε στα τέλη του 18ου αιώνα και στις αρχές του 19ου και αφορούσε την οργάνωση μιας ένοπλης εξέγερσης με στόχο τη δημιουργία μιας ανεξάρτητης χώρας...». Το δεύτερο εγχείρημα ήταν «η οικοδόμηση ενός σύγχρονου ευρωπαϊκού κράτους, ενός συνεκτικού έθνους και μιας προηγμένης κοινοβουλευτικής δημοκρατίας...». Το τρίτο εγχείρημα ακολούθησε τα χνάρια του δεύτερου και ήταν η δημιουργία μιας παραγωγικής οικονομίας με σύγχρονες υποδομές. «Το τέταρτο εγχείρημα αφορούσε την εδαφική επέκταση της Ελλάδας στις αρχές του 20ού αιώνα, ώστε να ολοκληρωθεί η οικοδόμηση του έθνους και να μετατραπεί στην υπερδύναμη της Νοτιοανατολικής Ευρώπης. Το πέμπτο, αμέσως μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή και στη συνέχεια τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και τον ελληνικό Εμφύλιο ισοδυναμούσε με ένα τεράστιο οικονομικό άλμα εξόδου από τη μόνιμη φτώχεια... Το έκτο εγχείρημα αφορούσε την εδραίωση και παγίωση κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 20ού αιώνα μιας πλήρως φιλελεύθερης και δημοκρατικής πολιτικής τάξης... Το έβδομο υπήρξε η απόπειρα για πλήρη οικονομική ενσωμάτωση της χώρας στο πιο προηγμένο οικονομικό περιβάλλον της Ευρώπης, που περιλάμβανε τη συμμετοχή της σε μια κοινή αγορά και ένα κοινό ευρωπαϊκό νόμισμα».
Σωτήριες παρεμβάσεις
Η μακρά πορεία του εκσυγχρονισμού της χώρας, η προσπάθεια «να εξομοιωθώμεν με τους λοιπούς συναδέλφους μας Eυρωπαίους», όπως γράφει η ιστορική Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας του Ελληνικού Εθνους, είναι διάσπαρτη με αποτυχίες και καταστροφές. Ο πόλεμος της Ανεξαρτησίας πνίγηκε στο αίμα, αλλά ευτυχώς παρενέβησαν οι ξένες δυνάμεις στο Ναυαρίνο· ο πόλεμος του 1897 έφερε τη χώρα στα πρόθυρα να ξαναγίνει οθωμανική επαρχία, αλλά η συμφωνία που επέβαλαν στον σουλτάνο οι δυτικές δυνάμεις –με βαριές, ομολογουμένως, αποζημιώσεις που έπρεπε να πληρώσει η Ελλάδα– απέτρεψε αυτό το ενδεχόμενο· η αμερικανική βοήθεια στον Εμφύλιο διέσωσε τη χώρα από το να γίνει μια κατεστραμμένη κομμουνιστική δικτατορία, όπως όλες σχεδόν οι γειτονικές της χώρες. Τέλος, τα μνημόνια μετά το 2010 απέτρεψαν τον εφιάλτη της άμεσης οικονομικής κατάρρευσης.
Ομως, παρά τις διάσπαρτες στην ιστορία καταστροφές και επώδυνες διασώσεις της χώρας, τα οφέλη των αλμάτων που έκανε τις εποχές της αυτοπεποίθησης (ή της τρέλας) υπερέβαιναν τις ζημιές. Παρά τις μεγάλες δυσκολίες, που για μία ακόμη φορά περνάμε, δεν πρέπει να ξεχνάμε ένα πράγμα: σε 200 χρόνια η φτωχότερη γωνιά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας παραμένει η πιο σύγχρονη και αξιοζήλευτη χώρα της γειτονιάς μας. Δεν είναι λίγο...
Αλλά αυτή δεν ήταν η πρώτη φορά που η χώρα μας γινόταν το εργαστήρι των σύγχρονων εξελίξεων. Σύμφωνα με τον ιστορικό Μαρκ Μαζάουερ, «τα τελευταία 200 χρόνια η Ελλάδα ήταν στην πρώτη γραμμή της εξέλιξης της Ευρώπης» («Το λίκνο της Δημοκρατίας κλονίζει τον κόσμο», New York Times 29.6.2011). Σύμφωνα με τον κ. Μαζάουερ, «στη δεκαετία του 1820, στη διάρκεια του αγώνα για την ανεξαρτησία από την οθωμανική αυτοκρατορία, η Ελλάδα έγινε ένα πρώιμο σύμβολο δραπέτευσης από τη φυλακή της αυτοκρατορίας... Στη διάρκεια του 20ού αιώνα ο ριζοσπαστικός νέος συνδυασμός της συνταγματικής δημοκρατίας και του εθνικισμού που ενσάρκωσε η Ελλάδα εξαπλώθηκε στην ήπειρο... Μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, η Ελλάδα άνοιξε και πάλι τον δρόμο για το μέλλον της Ευρώπης. Μόνο που τώρα ήταν η σκοτεινή πλευρά της δημοκρατίας που βγήκε στο προσκήνιο... Στις αρχές της δεκαετίας του 1920, Ελληνες και Τούρκοι ηγέτες αποφάσισαν να ανταλλάξουν τους μειονοτικούς πληθυσμούς τους, εκτοπίζοντας περί τα δύο εκατομμύρια χριστιανούς και μουσουλμάνους προς χάριν της εθνικής ομοιογένειας... Η Ελλάδα ήταν επίσης στην πρωτοπορία της αντίστασης στους ναζιστές. Τον χειμώνα του 1940-41, ήταν η πρώτη χώρα που αντεπιτέθηκε αποτελεσματικά κατά των δυνάμεων του Αξονα... Μόλις λίγα χρόνια μετά την ήττα του Χίτλερ, η Ελλάδα βρέθηκε ξανά στο επίκεντρο της ιστορίας, ως μέτωπο του Ψυχρού Πολέμου. Το 1947, ο πρόεδρος των ΗΠΑ Χάρι Τρούμαν χρησιμοποίησε τον κλιμακούμενο εμφύλιο στην Ελλάδα για να πείσει το Κογκρέσο να στηρίξει το Δόγμα Τρούμαν και την ειρηνική δέσμευση αμερικανικών πόρων για τον αγώνα κατά του κομμουνισμού και την ανοικοδόμηση της Ευρώπης... Η πολιτική και οικονομική ένωση της Ευρώπης υποτίθεται ότι θα έβαζε τέλος στις αδυναμίες και στην εξάρτηση της διχοτομημένης ηπείρου. Και εδώ η Ελλάδα έγινε σύμβολο μιας νέας φάσης στην ευρωπαϊκή ιστορία. Η πτώση της στρατιωτικής δικτατορίας το 1974 δεν έφερε στη χώρα μόνο την πλήρη ένταξη σε αυτό που θα γινόταν η Ευρωπαϊκή Ενωση. Προανήγγειλε επίσης (μαζί με τη μετάβαση της Ισπανίας και της Πορτογαλίας στη δημοκρατία την ίδια εποχή) το παγκόσμιο κύμα εκδημοκρατισμού των δεκαετιών του 1980 και του ’90, πρώτα στη Νότια Αμερική και τη Νοτιοανατολική Ασία και μετά στην Ανατολική Ευρώπη».
Για τον καθηγητή του Yale Στάθη Καλύβα ο ισχυρισμός του Μαζάουερ είναι κομμάτι υπερβολικός. Στο θαυμάσιο βιβλίο του «Καταστροφές και Θρίαμβοι» σημειώνει: «Παρ’ ότι ορθά ο Μαζάουερ επισημαίνει τις πρωτοποριακές αυτές πτυχές της ελληνικής ιστορίας, παραμένει δύσκολο να στηριχθεί ο ισχυρισμός πως η Ελλάδα βρίσκεται όντως στο προσκήνιο των πολιτικών εξελίξεων της Ευρώπης. Αντίθετα, πιο πειστικός είναι ο ισχυρισμός ότι η Ελλάδα προδιαγράφει την πορεία των χωρών του ύστερου εκσυγχρονισμού. Αποτελεί, με άλλα λόγια, πρώιμη μικρογραφία της εμπειρίας του σύγχρονου μετα-αποικιακού κόσμου των αναπτυσσόμενων κρατών, από το δεύτερο μισό του 20ού αιώνα μέχρι σήμερα».
Υπέρβαση περιορισμών
Στο βιβλίο του, ο κ. Καλύβας ανατρέχει συνοπτικά την ιστορία της νεότερης Ελλάδος και διακρίνει «μια σειρά από επτά κύκλους άνθησης, κατάρρευσης και διάσωσης (της χώρας από τις δυτικές δυνάμεις). Ολα ξεκινούν με αφετηρία ένα υπερφιλόδοξο εγχείρημα, που αρχικά φαντάζει ανέφικτο, ίσως και τρελό... Τα επτά αυτά εγχειρήματα είχαν έναν κοινό στόχο: την υπέρβαση των διπλών περιορισμών που έθεταν η ιστορία από τη μία και η γεωγραφία από την άλλη... Θεμέλιο και των επτά εγχειρημάτων ήταν η βαθιά ριζωμένη πεποίθηση πως η Ελλάδα μπορούσε κι έπρεπε να γίνει ένα σύγχρονο δυτικό κράτος».
Ταυτοχρόνως, όμως, η υπέρμετρη φιλοδοξία των εγχειρημάτων, που κατά τον κ. Καλύβα «προϋπέθετε έναν υψηλό βαθμό αυτοπεποίθησης ή τρέλας», κατέληγε με εντυπωσιακή ακρίβεια σε εξίσου υπέρμετρες καταστροφές. Ομως, ο διαχρονικός απολογισμός της ιστορικής πορείας είναι θετικός –μην ξεχνάμε ότι παρά την οικονομική κρίση, η Ελλάδα παραμένει το πιο αξιοζήλευτο κράτος στη βαλκανική γειτονιά μας– διότι πάντα υπήρξε μια αποφασιστική ξένη παρέμβαση υπέρ της χώρας.
«Το πρώτο εγχείρημα ξεκίνησε στα τέλη του 18ου αιώνα και στις αρχές του 19ου και αφορούσε την οργάνωση μιας ένοπλης εξέγερσης με στόχο τη δημιουργία μιας ανεξάρτητης χώρας...». Το δεύτερο εγχείρημα ήταν «η οικοδόμηση ενός σύγχρονου ευρωπαϊκού κράτους, ενός συνεκτικού έθνους και μιας προηγμένης κοινοβουλευτικής δημοκρατίας...». Το τρίτο εγχείρημα ακολούθησε τα χνάρια του δεύτερου και ήταν η δημιουργία μιας παραγωγικής οικονομίας με σύγχρονες υποδομές. «Το τέταρτο εγχείρημα αφορούσε την εδαφική επέκταση της Ελλάδας στις αρχές του 20ού αιώνα, ώστε να ολοκληρωθεί η οικοδόμηση του έθνους και να μετατραπεί στην υπερδύναμη της Νοτιοανατολικής Ευρώπης. Το πέμπτο, αμέσως μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή και στη συνέχεια τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και τον ελληνικό Εμφύλιο ισοδυναμούσε με ένα τεράστιο οικονομικό άλμα εξόδου από τη μόνιμη φτώχεια... Το έκτο εγχείρημα αφορούσε την εδραίωση και παγίωση κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 20ού αιώνα μιας πλήρως φιλελεύθερης και δημοκρατικής πολιτικής τάξης... Το έβδομο υπήρξε η απόπειρα για πλήρη οικονομική ενσωμάτωση της χώρας στο πιο προηγμένο οικονομικό περιβάλλον της Ευρώπης, που περιλάμβανε τη συμμετοχή της σε μια κοινή αγορά και ένα κοινό ευρωπαϊκό νόμισμα».
Σωτήριες παρεμβάσεις
Η μακρά πορεία του εκσυγχρονισμού της χώρας, η προσπάθεια «να εξομοιωθώμεν με τους λοιπούς συναδέλφους μας Eυρωπαίους», όπως γράφει η ιστορική Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας του Ελληνικού Εθνους, είναι διάσπαρτη με αποτυχίες και καταστροφές. Ο πόλεμος της Ανεξαρτησίας πνίγηκε στο αίμα, αλλά ευτυχώς παρενέβησαν οι ξένες δυνάμεις στο Ναυαρίνο· ο πόλεμος του 1897 έφερε τη χώρα στα πρόθυρα να ξαναγίνει οθωμανική επαρχία, αλλά η συμφωνία που επέβαλαν στον σουλτάνο οι δυτικές δυνάμεις –με βαριές, ομολογουμένως, αποζημιώσεις που έπρεπε να πληρώσει η Ελλάδα– απέτρεψε αυτό το ενδεχόμενο· η αμερικανική βοήθεια στον Εμφύλιο διέσωσε τη χώρα από το να γίνει μια κατεστραμμένη κομμουνιστική δικτατορία, όπως όλες σχεδόν οι γειτονικές της χώρες. Τέλος, τα μνημόνια μετά το 2010 απέτρεψαν τον εφιάλτη της άμεσης οικονομικής κατάρρευσης.
Ομως, παρά τις διάσπαρτες στην ιστορία καταστροφές και επώδυνες διασώσεις της χώρας, τα οφέλη των αλμάτων που έκανε τις εποχές της αυτοπεποίθησης (ή της τρέλας) υπερέβαιναν τις ζημιές. Παρά τις μεγάλες δυσκολίες, που για μία ακόμη φορά περνάμε, δεν πρέπει να ξεχνάμε ένα πράγμα: σε 200 χρόνια η φτωχότερη γωνιά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας παραμένει η πιο σύγχρονη και αξιοζήλευτη χώρα της γειτονιάς μας. Δεν είναι λίγο...
No comments:
Post a Comment